Card RAID là gì? Vai trò của Card RAID trong hệ thống máy chủ

Card RAID là một bộ điều khiển lưu trữ chuyên dụng, được thiết kế để quản lý và tối ưu hóa hoạt động của mảng đĩa RAID. Nó đóng vai trò như một thiết bị mở rộng máy chủ, kết nối và điều khiển các ổ cứng vật lý, cho phép kết hợp chúng thành một hệ thống lưu trữ logic duy nhất.Trong bài viết này, Eltie sẽ đi sâu vào tìm hiểu về card RAID, từ định nghĩa, phân loại, cho đến các ứng dụng thực tế và lợi ích mà nó mang lại cho hệ thống lưu trữ.

Card RAID là gì? Chức năng chính của Card RAID

Định nghĩa Card RAID

Card RAID (Redundant Array of Independent Disks) là một bộ điều khiển lưu trữ được sử dụng trong các hệ thống máy chủ để quản lý và cấu hình mảng đĩa RAID. Nó là một thiết bị mở rộng máy chủ chuyên dụng, có nhiệm vụ điều khiển hoạt động của các ổ cứng trong mảng RAID, nhằm tăng cường hiệu suất, độ tin cậy và khả năng chịu lỗi của hệ thống lưu trữ.Card RAID còn được gọi là bộ điều khiển RAID, adapter RAID, hoặc bộ điều khiển đĩa RAID. Nó là một thành phần quan trọng trong cấu trúc lưu trữ của máy chủ, đặc biệt là trong các môi trường yêu cầu hiệu suất cao, tính sẵn sàng liên tục và khả năng phục hồi dữ liệu nhanh chóng.

Card RAID là gì
Card RAID là gì

Không giống như việc sử dụng ổ cứng đơn lẻ hoặc lưu trữ không RAID, card RAID cho phép kết hợp nhiều ổ cứng vật lý thành một hệ thống lưu trữ logic duy nhất. Điều này mang lại nhiều lợi ích như cải thiện tốc độ truy xuất dữ liệu, tăng cường khả năng chịu lỗi và tối ưu hóa việc sử dụng không gian lưu trữ.Với card RAID, dữ liệu được phân tán hoặc sao chép trên nhiều ổ cứng trong mảng, tùy thuộc vào cấp độ RAID được sử dụng. Khi một ổ cứng gặp sự cố, card RAID có thể tiếp tục hoạt động bình thường và dữ liệu vẫn có thể được truy xuất từ các ổ cứng còn lại. Điều này giúp đảm bảo tính liên tục của hệ thống và giảm thiểu thời gian ngừng hoạt động.

Chức năng chính của Card RAID

Card RAID đóng vai trò quan trọng trong việc quản lý và tối ưu hóa hệ thống lưu trữ của máy chủ. Dưới đây là một số chức năng chính của card RAID:

  • Quản lý mảng đĩa RAID: Card RAID cho phép tạo, cấu hình và quản lý các mảng đĩa RAID. Nó hỗ trợ nhiều cấp độ RAID khác nhau, như RAID 0, RAID 1, RAID 5, RAID 6, RAID 10, v.v., tùy thuộc vào nhu cầu về hiệu suất, dung lượng và độ tin cậy.
  • Cải thiện hiệu suất: Với khả năng phân tán dữ liệu trên nhiều ổ cứng, card RAID giúp tăng tốc độ đọc/ghi dữ liệu. Các kỹ thuật như striping (RAID 0) cho phép truy xuất dữ liệu song song từ nhiều ổ cứng, giúp cải thiện đáng kể hiệu suất so với việc sử dụng ổ cứng đơn lẻ.
  • Tăng cường độ tin cậy: Card RAID cung cấp các tính năng dự phòng và chịu lỗi, như mirroring (RAID 1) hoặc parity (RAID 5/6). Trong trường hợp một ổ cứng bị lỗi, dữ liệu vẫn có thể được truy xuất từ các ổ cứng còn lại, đảm bảo tính liên tục của hệ thống.
  • Bảo vệ dữ liệu: Với các cấp độ RAID như RAID 1, RAID 5 hoặc RAID 6, dữ liệu được sao chép hoặc tính toán parity trên nhiều ổ cứng. Điều này giúp bảo vệ dữ liệu khỏi sự cố ổ cứng và giảm thiểu nguy cơ mất mát dữ liệu.
  • Mở rộng dung lượng lưu trữ: Card RAID cho phép kết hợp nhiều ổ cứng thành một không gian lưu trữ lớn hơn. Với các cấp độ RAID như RAID 0 hoặc RAID 5, dung lượng lưu trữ có thể được mở rộng dễ dàng bằng cách thêm các ổ cứng mới vào mảng.
  • Hỗ trợ hot-swapping: Nhiều card RAID hỗ trợ tính năng hot-swapping, cho phép thay thế nóng các ổ cứng bị lỗi mà không cần tắt hệ thống. Điều này giúp giảm thiểu thời gian ngừng hoạt động và đảm bảo tính sẵn sàng của dịch vụ.
  • Tính năng nâng cao: Một số card RAID cung cấp các tính năng bổ sung như bộ nhớ cache, hỗ trợ SSD caching, tính năng sao lưu và phục hồi, quản lý từ xa, v.v. Những tính năng này giúp tối ưu hóa hiệu suất, bảo mật và khả năng quản lý của hệ thống lưu trữ.
Chức năng chính của Card RAID
Card RAID cho phép kết hợp nhiều ổ cứng thành một không gian lưu trữ lớn hơ

Với những chức năng và lợi ích trên, card RAID đóng vai trò thiết yếu trong việc xây dựng và duy trì một hệ thống lưu trữ hiệu suất cao, đáng tin cậy và linh hoạt cho các máy chủ và trung tâm dữ liệu.

Phân biệt các loại Card RAID

Có ba loại card RAID chính trên thị trường, bao gồm card RAID phần cứng, card RAID phần mềm và card RAID lai. Mỗi loại có những ưu điểm và nhược điểm riêng, phù hợp với các yêu cầu và ngân sách khác nhau.

Card RAID phần cứng

Card RAID phần cứng là một thiết bị chuyên dụng được thiết kế để xử lý các tác vụ liên quan đến RAID. Nó có một bộ xử lý riêng, bộ nhớ cache và phần mềm điều khiển được tích hợp sẵn trên card.Ưu điểm chính của card RAID phần cứng là hiệu suất cao và độ tin cậy tốt. Với bộ xử lý chuyên dụng và bộ nhớ cache, card RAID phần cứng có thể xử lý các tác vụ RAID một cách nhanh chóng và hiệu quả, giảm thiểu tác động đến hiệu suất của CPU chính. Điều này đặc biệt quan trọng trong các môi trường yêu cầu hiệu suất cao, như máy chủ cơ sở dữ liệu hoặc hệ thống lưu trữ doanh nghiệp.

Ngoài ra, card RAID phần cứng thường cung cấp các tính năng nâng cao như hỗ trợ cache lớn, tính năng sao lưu pin (battery backup), khả năng hot-swapping và quản lý từ xa. Những tính năng này giúp tăng cường độ tin cậy, tính sẵn sàng và khả năng quản lý của hệ thống lưu trữ.Tuy nhiên, card RAID phần cứng thường có giá thành cao hơn so với các giải pháp RAID phần mềm hoặc lai. Việc lựa chọn sử dụng card RAID phần cứng phụ thuộc vào yêu cầu hiệu suất, độ tin cậy và ngân sách của tổ chức.

Card RAID phần mềm

Card RAID phần mềm sử dụng phần mềm chạy trên CPU chính của hệ thống để quản lý và điều khiển mảng đĩa RAID. Nó không yêu cầu phần cứng chuyên dụng và thường được tích hợp sẵn trong hệ điều hành hoặc phần mềm quản lý lưu trữ. Ưu điểm chính của card RAID phần mềm là chi phí thấp. Không cần đầu tư vào phần cứng chuyên dụng, card RAID phần mềm là một giải pháp tiết kiệm chi phí cho các hệ thống có ngân sách hạn chế. Nó cũng cung cấp tính linh hoạt cao, cho phép triển khai RAID trên nhiều loại phần cứng khác nhau.

Tuy nhiên, card RAID phần mềm có một số nhược điểm. Vì nó sử dụng tài nguyên CPU và RAM của hệ thống chính để xử lý các tác vụ RAID, điều này có thể ảnh hưởng đến hiệu suất tổng thể của hệ thống, đặc biệt là trong các môi trường có tải công việc cao. Ngoài ra, card RAID phần mềm phụ thuộc vào hệ điều hành và có thể gặp các vấn đề về tính tương thích và ổn định.Card RAID phần mềm thường được sử dụng trong các hệ thống có yêu cầu hiệu suất và độ tin cậy trung bình, hoặc trong các môi trường thử nghiệm và phát triển.

Card RAID lai

Card RAID lai (hybrid RAID) kết hợp các ưu điểm của cả card RAID phần cứng và phần mềm. Nó sử dụng một bộ điều khiển RAID chuyên dụng kết hợp với phần mềm RAID chạy trên hệ điều hành. Trong cấu hình này, bộ điều khiển RAID phần cứng đảm nhận các tác vụ quan trọng như quản lý mảng đĩa và xử lý dữ liệu, trong khi phần mềm RAID cung cấp giao diện người dùng và các tính năng bổ sung. Điều này giúp cân bằng giữa hiệu suất và chi phí, đồng thời tận dụng được các tính năng của cả phần cứng và phần mềm.

Card RAID lai thường có hiệu suất cao hơn so với card RAID phần mềm thuần túy, nhưng vẫn đảm bảo tính linh hoạt và khả năng tương thích với nhiều hệ thống khác nhau. Nó cũng có chi phí thấp hơn so với card RAID phần cứng chuyên dụng.Lựa chọn sử dụng card RAID lai phụ thuộc vào yêu cầu cụ thể của hệ thống, bao gồm hiệu suất, độ tin cậy, tính linh hoạt và ngân sách. Card RAID lai thường phù hợp với các doanh nghiệp vừa và nhỏ hoặc các hệ thống có yêu cầu hiệu suất và độ tin cậy trung bình đến cao.

Các cấp độ RAID phổ biến và ứng dụng thực tế

Có nhiều cấp độ RAID khác nhau, mỗi cấp độ có các đặc điểm và ứng dụng riêng. Dưới đây là một số cấp độ RAID phổ biến và ứng dụng thực tế của chúng:

  • RAID 0 (Striping)

RAID 0 sử dụng kỹ thuật striping để phân chia dữ liệu thành các phần nhỏ và ghi chúng lên các ổ cứng khác nhau trong mảng. Điều này cho phép truy xuất dữ liệu đồng thời từ nhiều ổ cứng, giúp tăng đáng kể tốc độ đọc/ghi.Ưu điểm chính của RAID 0 là hiệu suất cao. Nó thích hợp cho các ứng dụng yêu cầu tốc độ truy xuất dữ liệu nhanh, như xử lý video, chỉnh sửa đồ họa hoặc các ứng dụng.

RAID 0 sử dụng kỹ thuật striping để phân chia dữ liệu
RAID 0 sử dụng kỹ thuật striping để phân chia dữ liệu
  • RAID 1 (Mirroring)

RAID 1 sử dụng kỹ thuật mirroring, trong đó dữ liệu được ghi đồng thời lên hai hoặc nhiều ổ cứng. Mỗi ổ cứng chứa một bản sao giống hệt nhau của dữ liệu. Nếu một ổ cứng bị lỗi, dữ liệu vẫn có thể được truy xuất từ các ổ cứng còn lại.RAID 1 cung cấp khả năng chịu lỗi cao và đảm bảo tính sẵn sàng của dữ liệu. Nó thích hợp cho các ứng dụng yêu cầu độ tin cậy cao, như lưu trữ dữ liệu quan trọng hoặc các hệ thống không cho phép thời gian chết.Tuy nhiên, nhược điểm của RAID 1 là chi phí cao hơn do cần nhiều ổ cứng hơn để lưu trữ cùng một lượng dữ liệu. Dung lượng sử dụng được chỉ bằng dung lượng của một ổ đơn.

  • RAID 5 (Parity)

RAID 5 sử dụng kỹ thuật parity để phân tán dữ liệu và thông tin kiểm tra lỗi (parity) trên ba hoặc nhiều ổ cứng. Dữ liệu và parity được chia đều trên các ổ cứng, cho phép hệ thống hoạt động bình thường ngay cả khi một ổ cứng bị lỗi.Ưu điểm của RAID 5 là cung cấp cả hiệu suất và khả năng chịu lỗi. Nó cân bằng giữa tốc độ đọc/ghi và độ an toàn của dữ liệu. RAID 5 thường được sử dụng trong các máy chủ và hệ thống lưu trữ doanh nghiệp.Tuy nhiên, RAID 5 có hiệu suất ghi chậm hơn so với các cấp độ RAID khác do cần tính toán parity. Nó cũng yêu cầu tối thiểu ba ổ cứng và có thể gặp rủi ro mất dữ liệu nếu một ổ cứng bị lỗi trong quá trình xây dựng lại mảng.

RAID 5 sử dụng kỹ thuật parity
RAID 5 sử dụng kỹ thuật parity để phân tán dữ liệu và thông tin kiểm tra lỗi (parity) trên ba hoặc nhiều ổ cứng
  • RAID 6

RAID 6 tương tự như RAID 5, nhưng sử dụng hai bộ parity độc lập để tăng cường khả năng chịu lỗi. Nó có thể chịu được lỗi đồng thời của hai ổ cứng mà không làm gián đoạn hoạt động của hệ thống.RAID 6 thích hợp cho các môi trường lưu trữ quan trọng và yêu cầu độ tin cậy cao. Nó cung cấp khả năng bảo vệ dữ liệu vượt trội so với RAID 5.Tuy nhiên, RAID 6 có hiệu suất thấp hơn so với RAID 5 do cần tính toán hai bộ parity. Nó cũng đòi hỏi tối thiểu bốn ổ cứng và có chi phí cao hơn.

  • RAID 10 (Stripe of Mirrors)

RAID 10, còn được gọi là RAID 1+0, kết hợp RAID 1 và RAID 0 để cung cấp cả hiệu suất và khả năng chịu lỗi cao. Dữ liệu được chia thành các phần nhỏ (striping) và được sao chép (mirroring) trên nhiều ổ cứng.RAID 10 cung cấp tốc độ đọc/ghi nhanh như RAID 0 và khả năng chịu lỗi như RAID 1. Nó có thể chịu được lỗi của nhiều ổ cứng mà không làm gián đoạn hệ thống, miễn là không có hai ổ cứng bị lỗi trong cùng một bộ mirror.RAID 10 thích hợp cho các ứng dụng yêu cầu hiệu suất cao và độ tin cậy, như cơ sở dữ liệu hoặc hệ thống lưu trữ đám mây. Tuy nhiên, nó có chi phí cao do yêu cầu số lượng ổ cứng lớn.

Lợi ích của việc sử dụng Card RAID trong hệ thống lưu trữ

Sử dụng card RAID trong hệ thống lưu trữ mang lại nhiều lợi ích quan trọng, giúp nâng cao hiệu suất, độ tin cậy và khả năng quản lý của hệ thống. Dưới đây là một số lợi ích chính của việc sử dụng card RAID:

Tăng cường hiệu suất

Card RAID giúp cải thiện đáng kể hiệu suất của hệ thống lưu trữ bằng cách tận dụng các kỹ thuật như striping (RAID 0) hoặc caching. Với striping, dữ liệu được phân chia thành các phần nhỏ và ghi đồng thời lên nhiều ổ cứng, cho phép truy xuất dữ liệu nhanh hơn. Ngoài ra, card RAID thường có bộ nhớ cache riêng, giúp tăng tốc độ đọc/ghi bằng cách lưu trữ tạm thời các dữ liệu thường xuyên được truy cập. Điều này giúp giảm thời gian truy xuất dữ liệu từ các ổ cứng vật lý.Với hiệu suất được cải thiện, hệ thống lưu trữ có thể xử lý nhiều yêu cầu đồng thời và đáp ứng tốt hơn nhu cầu của các ứng dụng và dịch vụ đòi hỏi tốc độ cao.

Đảm bảo tính sẵn sàng cao

Sử dụng card RAID giúp tăng cường tính sẵn sàng của hệ thống lưu trữ bằng cách cung cấp các tính năng dự phòng và chịu lỗi. Với các cấp độ RAID như RAID 1, RAID 5 hoặc RAID 6, dữ liệu được sao chép hoặc phân tán trên nhiều ổ cứng.Trong trường hợp một hoặc nhiều ổ cứng bị lỗi, hệ thống vẫn có thể tiếp tục hoạt động bình thường nhờ vào các bản sao dữ liệu hoặc thông tin parity. Điều này giúp giảm thiểu thời gian ngừng hoạt động và đảm bảo tính liên tục của các dịch vụ và ứng dụng. Ngoài ra, nhiều card RAID hỗ trợ tính năng hot-swapping, cho phép thay thế nóng các ổ cứng bị lỗi mà không cần tắt hệ thống. Điều này giúp tối ưu thời gian khôi phục và giảm thiểu tác động đến hoạt động của hệ thống.

Bảo vệ dữ liệu

Card RAID cung cấp các cơ chế bảo vệ dữ liệu hiệu quả, giúp ngăn chặn mất mát hoặc hư hỏng dữ liệu do lỗi phần cứng hoặc sự cố. Với các cấp độ RAID như RAID 1, RAID 5 hoặc RAID 6, dữ liệu được sao chép hoặc tính toán parity, đảm bảo rằng dữ liệu có thể được phục hồi ngay cả khi một hoặc nhiều ổ cứng gặp sự cố. Các card RAID cũng thường hỗ trợ tính năng kiểm tra và sửa chữa lỗi tự động. Khi phát hiện lỗi đọc/ghi hoặc mất dữ liệu, card RAID có thể tự động sửa chữa bằng cách sử dụng các bản sao hoặc thông tin parity, giúp đảm bảo tính toàn vẹn của dữ liệu.Ngoài ra, nhiều card RAID còn cung cấp các tính năng sao lưu và phục hồi dữ liệu, giúp bảo vệ dữ liệu trước các sự cố như mất điện đột ngột hoặc lỗi hệ thống.

Card RAID cung cấp các cơ chế bảo vệ dữ liệu hiệu quả
Card RAID cung cấp các cơ chế bảo vệ dữ liệu hiệu quả

Tối ưu hóa dung lượng lưu trữ

Card RAID giúp tối ưu hóa việc sử dụng dung lượng lưu trữ bằng cách kết hợp nhiều ổ cứng vật lý thành một hệ thống lưu trữ logic duy nhất. Điều này cho phép quản lý và sử dụng không gian lưu trữ hiệu quả hơn.Với các cấp độ RAID như RAID 0 hoặc RAID 5, dung lượng của các ổ cứng được tổng hợp lại, tạo thành một không gian lưu trữ lớn hơn. Điều này giúp tránh lãng phí dung lượng và tận dụng tối đa tài nguyên phần cứng. Ngoài ra, card RAID cũng hỗ trợ các tính năng như thin provisioning, cho phép cấp phát linh hoạt dung lượng lưu trữ theo nhu cầu thực tế, thay vì phải cấp phát trước toàn bộ dung lượng. Điều này giúp sử dụng hiệu quả hơn tài nguyên lưu trữ và tiết kiệm chi phí đầu tư ban đầu.

Khi nào nên sử dụng Card RAID

Việc sử dụng card RAID phụ thuộc vào nhu cầu và yêu cầu cụ thể của hệ thống lưu trữ. Dưới đây là một số trường hợp phổ biến khi nên sử dụng card RAID:

  1. Hệ thống yêu cầu hiệu suất cao: Nếu hệ thống cần xử lý một lượng lớn dữ liệu hoặc yêu cầu tốc độ truy xuất nhanh, sử dụng card RAID có thể giúp cải thiện đáng kể hiệu suất. Các cấp độ RAID như RAID 0 hoặc RAID 10 có thể tăng tốc độ đọc/ghi dữ liệu.
  2. Hệ thống cần độ tin cậy và tính sẵn sàng cao: Đối với các hệ thống quan trọng như máy chủ cơ sở dữ liệu hoặc hệ thống lưu trữ doanh nghiệp, việc sử dụng card RAID giúp tăng cường độ tin cậy và giảm thiểu thời gian ngừng hoạt động. Các cấp độ RAID như RAID 1, RAID 5 hoặc RAID 6 cung cấp khả năng chịu lỗi và bảo vệ dữ liệu.
  3. Hệ thống yêu cầu dung lượng lưu trữ lớn: Khi cần lưu trữ một lượng dữ liệu lớn, sử dụng card RAID cho phép kết hợp nhiều ổ cứng thành một không gian lưu trữ lớn hơn. Điều này giúp mở rộng dung lượng lưu trữ một cách linh hoạt và hiệu quả.
  4. Hệ thống cần bảo vệ dữ liệu: Nếu dữ liệu lưu trữ là quan trọng và không thể mất mát, sử dụng card RAID với các cấp độ như RAID 1, RAID 5 hoặc RAID 6 giúp bảo vệ dữ liệu khỏi sự cố ổ cứng. Dữ liệu được sao chép hoặc phân tán trên nhiều ổ cứng, đảm bảo rằng dữ liệu có thể được phục hồi ngay cả khi một hoặc nhiều ổ cứng bị lỗi.
  5. Hệ thống cần quản lý lưu trữ tập trung: Card RAID cung cấp khả năng quản lý tập trung các thiết bị lưu trữ. Thông qua giao diện quản lý của card RAID, người quản trị có thể dễ dàng giám sát, cấu hình và bảo trì hệ thống lưu trữ từ một điểm tập trung.
Máy chủ HPE mang đến những trải nghiệm tốt nhất cho doanh nghiệp
Sử dụng Card Raid khi hệ thống cần quản lý lưu trữ tập trung

Tuy nhiên, cũng cần lưu ý rằng sử dụng card RAID không phải là giải pháp cho mọi trường hợp. Đối với các hệ thống có quy mô nhỏ hoặc không yêu cầu hiệu suất và độ tin cậy cao, việc sử dụng card RAID có thể không cần thiết và gây lãng phí tài nguyên.

Câu hỏi thường gặp (FAQ)

  1. Card RAID có thể sử dụng với những loại ổ cứng nào?

Card RAID tương thích với hầu hết các loại ổ cứng phổ biến như SATA, SAS và SSD. Tuy nhiên, cần đảm bảo rằng card RAID hỗ trợ chuẩn giao tiếp và dung lượng của ổ cứng sử dụng.

  1. Liệu card RAID có thể bảo vệ dữ liệu khỏi các sự cố như cháy, nổ hay thiên tai?

Card RAID chỉ bảo vệ dữ liệu khỏi sự cố ổ cứng và một số lỗi phần cứng. Để bảo vệ dữ liệu trước các sự cố như cháy, nổ hay thiên tai, cần có các biện pháp sao lưu và phục hồi thảm họa bổ sung, như sao lưu dữ liệu ra các địa điểm khác nhau.

  1. Có thể thay đổi cấp độ RAID sau khi đã thiết lập mảng đĩa không?

Việc thay đổi cấp độ RAID sau khi đã thiết lập mảng đĩa có thể gây mất dữ liệu và yêu cầu cấu hình lại hệ thống. Tuy nhiên, một số card RAID hỗ trợ tính năng migration, cho phép chuyển đổi giữa các cấp độ RAID mà không làm gián đoạn hoạt động của hệ thống.

  1. Sử dụng card RAID có ảnh hưởng đến hiệu suất của hệ thống không?

Sử dụng card RAID có thể ảnh hưởng đến hiệu suất của hệ thống, đặc biệt là khi sử dụng các cấp độ RAID có tính toán parity như RAID 5 hoặc RAID 6. Tuy nhiên, card RAID phần cứng với bộ xử lý chuyên dụng có thể giảm thiểu tác động này và cải thiện hiệu suất tổng thể.

  1. Có cần sử dụng card RAID cho các hệ thống lưu trữ đám mây không?

Các nhà cung cấp dịch vụ lưu trữ đám mây thường sử dụng các giải pháp RAID để đảm bảo tính sẵn sàng và độ tin cậy của dữ liệu. Tuy nhiên, đối với người dùng cuối, việc sử dụng card RAID cho các hệ thống lưu trữ đám mây cá nhân thường không cần thiết, vì các nhà cung cấp đã có các biện pháp bảo vệ dữ liệu riêng.

Hy vọng bài viết đã cung cấp cho bạn một cái nhìn toàn diện về card RAID, giúp bạn hiểu rõ vai trò, phân loại, lợi ích cũng như cách lựa chọn và sử dụng card RAID phù hợp với nhu cầu của mình. Hãy áp dụng những kiến thức này để xây dựng một hệ thống lưu trữ hiệu quả và an toàn cho doanh nghiệp hoặc tổ chức của bạn.

Trả lời

Email của bạn sẽ không được hiển thị công khai. Các trường bắt buộc được đánh dấu *